8. Zabudowanie miasta
A. PLAN I KIERUNEK STOPNIOWEGO ROZWOJU MIASTA
Pierwotnie Włocławek jako miasto zabudowane rozciągał się tylko nad brzegiem Wisły i przy ujściu Zgłowiączki, a głównemu ośrodkami, około których najpierw ludność się osiedlała i miasto się rozbudowywało był gród książęcy i targowisko, a nieco później zamek i pałac biskupi, Katedra, początkowo znajdująca się nad samą Wisłą w pobliżu zamku biskupiego, wreszcie kościół parafjalny św. Jana, którego początki prawdopodobnie sięgają czasów bardzo bliskich przyjęcia przez Polskę Chrześcijaństwa.
Początkowo na terytorjum Włocławka wyodrębniają się dwie osady, jakby części miasta, zrazu ściśle ze sobą niepołączone, jedna ześrodkowana około Katedry pierwotnej nad Wisłą w obrębie starożytnego grodu książęcego od niepamiętnych czasów Włocławkiem (Wladislavia) jak również "miastem katedralnem" nazywana, gdyż wcześnie bardzo nadana była na własność i uposażenie biskupa i kapituły; druga to osada książęca, położona przy dawnem targowisku, przez ludność częściowo napływową niemiecką zamieszkana i ta już w połowie XIII wieku "miastem niemieckiem" jest nazywana.
Po nadaniu i tej części miasta w 1255 roku, na własność biskupa i kapituły katedralnej włocławskiej, miasto zrazu dwóch luźnych, żyjących odrębnem życiem części składające się, zespala sie w jedną całość, do czego przede wszystkim przyczynia się lokacji planowa całego miasta na prawie niemieckiem, pierwsza jeszcze w XIII wieku a druga w 1339 roku, po zniszczeniu i spaleniu doszczętnem miasta przez Krzyżaków w 1329/1332 roku.
Jakkolwiek w drugim przywileju lokacyjnym środkowym punktem mającego się na nowo zabudowywać spalonego niedawno miasta, miała być nowa dzisiejsza Katedra, której budowa nieco dalej od Wisły na wzgórzu w tym właśnie czasie została rozpoczęta (1340) i miasto miało się rozwijać po obydwu stronach tej wspaniałej świątyni, to jednak najpierw miasto planowo się zabudowuje i zaludnia przeważnie wzdłuż Wiślanego brzegu, co widać zarówno z planu, jak i z typowego dla średniowiecza połączenia ulic Starego Włocławk: z jednej strony Zamczej a Maślanej, z drugiej zaś ul. Świętojańskiej a Śpichlernej ze Starym Rynkiem.
Pewnym też dowodem i świadectwem na to, że miasto było najpierw od strony północnej Katedry nad Wisłą zabudowane i zaludnione, może być i ta okoliczność, że po wystawieniu dzisiejszej Katedry (1340-1411) zegar dla użytku ludności miejscowej zawieszono na wieży od Wisły, czyli od strony północnej Katedry, a dopiero z początkiem XVII wieku około 1639 roku z polecenia ówczesnego biskupa Macieja Łubieńskiego zegar ten został przeniesiony na wieżę południową i jak świadczy wsółczesna zmianka źródłowa, wyjaśniająca tę zmianę, zostało to uczynione dla tego, że z tej strony miasto już wtwdy więcej się rozszerzyło i zaludniło, gdy było dotąd przeważnie nad samą Wisłą zabudowane.
Nie znaczy to jednak, żeby część miasta od strony południowej Katedry nie była długo wcale zabudowana. Przeciwni, już w czasach najdawniejszych są tu liczne budowle, należące do biskupa i kapituły katedralnej.
W roku 133o wystawiony tu został dzisiejszy kościół św. Witalisa w pośród zabudowań szpitala katedralnego pod wezwaniem tegoż Świętego.
A w XV wieku już dużo musi być w tej części miasta różnych budowli, skoro żyjący w połowie tegoż wieku uczony historyk Ks.Jan Długosz, mówiąc o dzisiejszej Katedrze włocławskiej której fundamenty położył i kamień węgielny poświęcił dnia 25 marca 1340 roku pierwszy jej fundator biskup Maciej Golanczewski, — powiada o niej, że znajduje się w Starym Włocławku, na górze i w samym środku miasta.
Mimo wszystko jednak rozbudowa miasta od strony południowej Katedry bardzo wolno postępuje naprzód. Kościół św. Witalisa jeszcze w połowie XV wieku jest wzmiankowany jako leżący za miastem a dzisiejszy kościół i klasztor OO Reformatów, wystawiony już w roku 1642 znajdował się długo zupełnie za miastem, nawet jeszcze w źródłach z 1707 roku i późniejszych niemal do końca XVIII wieku ta dzielnica klasztorna nazywana jest przedmieściem, a zabudowuje się więcej dopiero od nowej regulacji miasta w roku 1818-1820, zwłaszcza zaś od roku 1862 tj. od przeprowadzeniaprzez Włocławek za stację od strony południowej miasta linii kolei Warszawsko — Bydgoskiej.
Z dawnych dzielnic i ulic miasta Włocławka, o których wspominają stare źródła historyczne, na uwagę zasługują niektóre następujące.
W roku 1430 już występuje w źródłach dzielnica Kokoszka jako częściowo zabudowana i zamieszkana. W roku 1517 ulica Cyganka "Czigany" znajduje się poza miastem "extra civitatem". Ulice św. Jana i Rybakowska, obok siebie biegnące w kierunku Wisły, wzmiankowane są w dokumencie z dnia 9 listopada 1551 roku, a idąca od kościoła ś. Witalisa w kierunku wsi Łęg ulica św. Witalisa wspomniana jest pod rokiem 1556, dzielnica zaś Włocławka "Stricharskie" w roku 1564 znajduje się przy szosie Kowalskiej. Przywilejem biskupa St. Karnkowskiej z dnia 7 stycznia 1577 roku nadane zostało miastu przedmieścia już wtedy znane Nowe Miasto w okolicy dzisiejszych ulic Królewieckiej, Przedmiejskiej, Zduńskiej, Piekarskiej. Inwentarze z 1534 roku i 1583 mówią o rynku miejskim i ulicy Piekarskiej, a inwentarz z 1583 roku nadto o ulicy Pieczyrogowskiej i bramie Kowalskiej, zapewne tejże nazwy, gdzie dziś ul. Królewiecka, dawniej zwana Kowalska od starej szosy, tędy wiodącej do Kowala. Uliczka Wójtowska zajmowała wąski pasek dzisiejszej ulicy 3-go Maja między Starym Rynkiem a Cyganką i już w przywileju biskupa Hieronima Rozdrażewskiego z dnia 16 sierpnia 1591 roku nazwana jest starą ulicą Wójtowską. Pozatem w Włocławku istnieją jeszcze w różnych czasach następujące ulice: w roku 1578 — ulica Cyganka w 1617 — ulica Ciasna, w 1619 — ulica Błotna, w 1620 - ulica św. Witalisa, w 1621 — ul. Łęgska. Według Tabeli Komisji Dobrego Porządku w roku 1787 sporządzonej, we Włocławku są następujące ulice: Rynek, uliczka Wójtowska, Tumska, Szyperska, Matebudy, Wiślana, Szeroka, Świętojańska, Rybacka, Szpichlerna, Łęgska, Browarska, Kowalska, Rybnicka, Stodólna, Cyganka, Żabia, Zapiecek, Piekarska, Królewiecka, Przedmiejska, Brzeska i uliczka (bez nazwy). Wszystkie te ulice należały przeważnie do starych bardzo ulic.
W XIX wieku zabudowanie miasta rozszerza się.
Według mapy z 1818 roku przekopiowanej w 1824 roku Włocławek ograniczały ulice: Królewiecka, Zduńska, nazwana też wtedy Cmentarną, Nowy Rynek, niezabudowany jeszcze podówczas od strony południowej, Brzeska i Gęsia, świeżo utworzona dopiero, dziś zwana ulica Arcybiskupa Karnkowskiego, a w roku 1860 kosztem kasy miejskiej powstaje 27 osad na gruntach po wyciętym lesie do miasta należącym. Włocławek posiada już place i ulice znaczniejsze ozdobniejszemi budowlami odznaczające się jak: Stary Rynek, Nowy Rynek, ulica Nowa, 3 — go Maja, Tumska, Łęgska, Cyganka oraz "ulice bocznepomniejsze": Żabia, Zapiecek, Piekarska, Przedmiejska, Zduńska, Królewiecka, Kowalska, Brzeska, Gęsia, Gdańska, Bednarska, Matebudy, Wiślana, Szeroka, Świętojańska, Browarowa, Przechodnia, Seminaryjska, Warszawska i Przedmieście Zazamcze, którego regulacja z urządzeniem ulic wtedy była w planie i projekcie.
B. CEGIELNIE
Dla pomyślnego rozwoju zabudowy miasta wielkie mają znaczenie istniejące w pobliżu cegielnie. Włocławek był w tym szczęśliwym położeniu, że od czasów niepamiętnych posiadał na swojem terytorjum cegielnie.
O jednej takiej cegielni wspomina już przywilej lokacyjny Włocławka z roku 1339 i nazywa ją starożytną, a dla kopania gliny potrzebnej do wyrabiania cegieł było przy niej wydzielone z gruntów miasta 7 morgów.
W XVI wieku źródła historycznemówią nam o dwóch starych cegielniach w Włocławku, z których jedna jako własność kapitulna uchwałą kapituły z dnia 23 września 1540 roku zostaje zniesiona, dlatego że już była podówczas w ruinie i że odbudowywanie jej było niepotrzebne, ponieważ druga cegielnia również stara i nad rzeką Zgłowiączką się znajdująca została świeżo naprawiona i oddana do użytku.
Około roku 1577 za zgodą biskupa Stanisława Karnkowskiego mieszczanie włocławscy wybudowali sobie cegielnię, którą biskup nadał im na własność z wolnym wrębem drzewa na potrzeby tejże cegielni w pobliskich lasach biskupich. Nadanie to, umocnione przywilejem z dnia 7 stycznia 1577 roku, czyni biskup imieniem swojem i swoich następców na czasy wieczyste w tym celu: "ażeby zabudowania publiczne jako też prywatne mogły być wznoszone z cegły". Cegielnia ta znajdowała się w bliskości rzeki Zgłowiączki w pobliżu młyna Słodowego i długo bo aż do początku XIX wieku zapatrywała miasto w cegłę. Wspomina jeszcze o niej jako o czynnej cegielni inwentarz 1760 roku.
Obok tej istniała jeszcze i druga cegielnia. W Tabeli Komiski Dobrego Porządku z 1787 roku jest zaznaczone, że jedna cegielnia tzw. "Dworska" znajduje się "nad Zgłowiączką od drogi Młyńskiej", a druga tzw. "Stara Cegielnia" jest za jeziorem Grzybnem. W międzyczasie nastąpiła jakaś zmiana że "Cegielnia Dworska", o powierzchni 7 morgów 279 prętów, należąca do miasta i na gruntach miejskich się znajdująca, przeszła na własność biskupa, czyli dworu biskupiego, za co dwór miastu płacił przez jakiś czas 5 złotych rocznie, a od roku 1787 zamiast owego czynszuKomisja Dobrego Porządku nadała miastu plac "Starej Cegielni", za jeziorem Grzybnem leżący poza granicami miasta ("extra lineam granicialem").
Z początkiem XIX wieku cegielnie Włocławskie dawno już są nieczynne, natomiast powstają nowe cegielnie, których według inwentarza z roku 1860 jest w Włocławku już cztery, a z biegiem czasu powstaje ich więcej jeszcze m.in. około 1870 roku powstaje pierwsza parowa cegielnia Leona Bojańczyka, istniejąca do roku 1903 a od roku 1919/1920 w pobliżu cmentarza grzebalnego między szosą Kowalską, ul. Leśną i lasem miejskim uruchomiona została Cegielnia Miejska. Oprócz tej istnieją nadto w mieście: Cegielnia Zazamcze, Heide, Bracia Szulc i S-ka. założona 1909/10 roku. Cegielnia Parowa M.L. Opatowski, założona w 1913 roku, Cegielnia "Borowo", założona w 1916 roku i Cegielnia Falbanka K.Moszczyńskii W Zimowski, założona w 1927 rolu.
C. STATYSTYKI DOMÓW (NIERUCHOMOŚCI)
Korzystając i zistniejących cegielni, ludność Włocławka zwłaszcza w dawnych wiekach do początku XVII wieku dużo wznosiła w mieście budowli murowanych z cegły "czerwonej" tak, że z daleka czerwienił się Włocławek, jak mówi poeta z końca XVI wieku Sebastian Klonowicz w swoim "Flisie" oraz żyjący w początkach XVII wieku historyk biskupów włocławskich Ks. Damalewicz.
Murowanemi były przedewszystkiem budowle kościelnego użytku, a więc kościoły, kurje prałackiei kanonickie, domy wikarjuszów kat. następnie spichrze, przeważnie nad Wisłą stojące, oraz inne kamienice, należące do zamożniejszych mieszczan czy też gminy miejskiej. Mimo wszystko jednak Włocławek pod względem budowlanym nie rozwinął się należycie i nie może dziś poszczycić się poza kościołami żadnemi starszemi zabytkami budownictwa. Przyczybną tego były częste najazdy niszczycielskie, oraz pożary.
Według inwentarza Włocławka domów mieszczńskich opłacających pewien czynsz biskupowi było w Włocławku w XVI wieku przeciętnie od 150 — 250 i tak: w 1534 było domów w mieście około 144 w 1583 r — 217 zamieszkałych domów i 64 spalonych, w 1598 — 245 domów, 5 młynów, 28 spichrzów, w tem 11 murowanych i 7 drewnianych, a nadto 8 domów i placów w ruinie i opustoszałych, w 1604 roku około 250 domów i 5 młynów.
Do tej statystyki musimy dołączć jeszcze budowle nieobjęte inwentarzami, wolne od czynszów na rzecz zamku biskupiego, których w dawnych wiekach mogło być w Włocławku zgórą sto, jeżeli zważymy, że sami wikarjusze katedralni posiadali wiele domów i nieruchomości swoich rozrzuconych po całem mieście, bo w jednej tylko dzielnicy Cygance mieli ich w roku 1578-20, a w 1587 — 23 domy; więcej jeszcze posiadała kapituła , gmina miejska oraz inni właściciele nieruchomości, zwolnieni od czynszów mocą specjalnych przywilejów.
Przeciętna więc liczba zabudowanych nieruchomości mieszkalnych w Włocławku w wieku XVI będzie dochodziła od 300 do 400.
Jaki zaś był stan zabudowania w mieście w dawniejszych wiekach nie można bliżej określić, gdyż brak jest inwentarza z tamtych czasów. Sądząc jednak z tych danych, że Włocławek w wieku XIV i XV był trapiony niszczycielskiemi częstemi najazdami, zwłaszcza krzyżackiemi w 1328 i 1431 roku, które zostawiały po sobie zgliszcza, trzeba przyjąć że stan miasta pod względem zabudowania w tych czasach był o wiele gorszy, niż w XVI wieku.
Wiek XVI, okres ożywionego ruchu handlowego zbożem, jest jednocześnie dla Włocławka okresem największego rozwoju i rozkwitu miasta, gdy potem już z początkiem XVII wieku rozpoczyna się jego upadek, który trwa aż do końca XVIII wieku.
W roku 1620 wielki pożar obrócił w zgliszcza przeważną część budowli w mieście i dwie czy trzy bramy miejskie.
Po tej klęsce, gdy zaledwie w części miasto się odbudowało, już zaraz w 1657 roku nowe nieszczęście spadło na Włocławe, mianowicie najazd Szwedów. Wszystkie prawie domy lepsze w mieście zostały wtedy spalone i z ziemią zrównane, a z liczby kilkudziesięciu poprzednio posiadanych przez wikarjuszy kat. domów okazałych i przeważnie murowanych zaledwie dwa tylko ocalały i zdatne były do zamieszkania.
Po wojnach szwedzkich Włocławek wprawdzie odbudowuje się, ale nowe te domy, ze względu na zubożenie mieszczan, jak również na ciągłe obawy przed grożącemi nowemi wojnami i najazdami, są bardzo skromne, drewniane i nie mogą iść w żadne porównanie z okazałemi, przeważnie murowanemi, budowlami z poprzednich czasów. W tych bowiem czasach kryzysu i wielce niespokojnych nie chciano budować kosztownych domów, które które mogły być w każdej chwili pożogą wojenną obrócone w zgliszcza. Miasto terazw dawnego okazałego i murowanego Włocławia przeobraża się w ubogie i opuszczone małe miasteczko Włocławek, o drewnianych przeważnie budowlach.
Według inwentarza z 1760 zamieszkałych domów w mieście i na przedmieściach jest wszystkich tylko 155, placów pustych 33, półplaców śpichrzowych (pustych) 11. Pozatem jeszcze X.X. Misjonarze Seminarium Duchownego mają jeden browar, jeden śpichrz, inni duchoni prebedarze mają swoje domki i folwarki, place, role i ogrody w różnych miejscach miasta.
Według zaś Tabeli Komisji Dobrego Porządku z roku 1787 w Włocławku jest 282 nieruchomości, w tem 58 niezabudowanych pustych placów i półplaców oraz ogrodów, a pozostałe 224 domów, z których 214 było drewnianych tzw. "domostw" i 10 tylko było murowanych tzw. "kamienic", a mianowicie: na Starym Rynku 6 kamienic i rausz, przy ul. Wójtowskiej jedna i przy ul. Tumskiej dwie.
Domy należące do kościelnej własności są już w tym okresie stosunkowo nieliczne, jest ich zaledwie kilkanaście i są przeważnie w ruinie, z powodu ogólnego zubożenia duchowieństwa i braku środków potrzebnych na ich odbudowanie i utrzymanie w należytym stanie.
Także w roku 1787 Komisja Dobrego Porządku zarządziła, aby domy w mieście budowano według oznaczonej linii i po urzedniem powiadomieniu prezydenta miasta.
Za czasów pruskich (1793 — 1806) Włocławek ma wszystkich domów tylko 188, w tem 10 tylko murowanych, a 178 drewnianych, a w roku 1820 już w czasach Król. Kongr. na liczbę 345 wszystkich zabudowań w mieście jest tylko 44 murowanych, a 30 drewnianych, asekurowanych od pożaru w Towarzystwie Ogniowem.
W połowie XIX wieku stan zabudowania Włocławka już się znacznie polepsza. Pomimo że przyłączone do miasta w roku 1850 przedmieście Zazamcze ma jeszcze podówczas prawie wszystkie domy drewniane, z wyjątkiem budynków użyteczności publiczej, jak szpital św. Antoniego, magazyny solne, śpichrze, Włocławek w świetle statystyki inwentarza z 1860 roku posiada liczbę wszystkich w mieście 471 domów, drewnianych 348 i murowanych 123, a mianowicie dwupiętrowych 6, jednopiętrowych 66 i parterowych 51; ozdobniejszymi budowlami odznaczały się wtedy ulice: Stary Rynek, Tumska, Łęgska, Cyganka i Nowa — dziś 3-go Maja, świeżo w 1823 roku wytknięta.
W roku 1875 wszystkich domów w Włocławku jest 836 w tem 286 murowanych i 550 drewnianych , a w roku 1882 jest w mieście domów murowanych 410 i drewnianych 250.
Według statystyki z 1921 było we Włocławku w tym czasie nieruchomości zabudowanych 1441, a budynków o przeznaczeniu mieszkalnem 2450,w tem 1820 murowanych, 573 drewnianych i reszta innej konstrukcji. W roku 1925 liczba wszystkich domów mieszkalnych w granicach miasta dochodzi do 2740, w roku żaś 1927, z powodu rozszerzenia granic Włocławka, przybyło nowych zabudowań mieszkalnych 600. Obecnie na 3200 ha czyli 32 km2 całej powierzchni miasta zabudowane jest tylko ooło 160 ha. Od roku 1925 miasto zabudowuje się już planowo, według planu ogólno — budowlanych i popierania prywatnej inicjatywy budowlanej istnieje w Włocławku Komisja Sanitarno — Budowlana.